- (01) BIBLIOGRAPHIE HELLENIQUE XV-XVI TOME PREMIER
- 95. TO ΠΑΡΟΝ ΒΙΒΛΙΟΝ ΕΝΑΙ Η παλαιά τε και νέα διαθίκγ), ήτοι το άνθος καί άναγγαΐον άυτης. εστί δε πά- νυ ώφέλιμον και άναγγαΐον προς πάσα χριστιανών. Non sine Priuilegio. [Au ν dudemierf.] Venetiis in aedibus Bartholomaei Zanctti Cas- terzagensis. Anno a partu Virginis. M.D.XXXVI. mense Nouembri. Petit in-8° de 404 ff. non chiffres, signes a, α-ω, αα-ρρ et Λ-θ, et divises en 50 cahiers de 8 ff. chacun, sauf le premier, qui est do 12 feuillets. 27 lignes a la page pleine. La marque de I'imprimeur figure sur le titre el au verso du dernier feuillet; ellc represente un Enfant nu, vu de face, SEIZIEME SIECLE. 227 etreignant un ramcau dans sa main droite, qu'il tient elevee, et ayant sa main gauche posec sur un tronc d'arbr-e coupe a hauteur d'appui. Autour du parallelogrammc dans lequel se trouve cette vignette, on lit : Ού μετά πολύ σίιν θεώ άνήρ έσόμενος. Αρχή τό ήμισυ παντός. Bibliothequeroyale de Munich, B. Hist. 243, 8°. Seul excmplaire connu'. La description qui precede m'a ete fort obligeamment communiquee par M. Basile Gcorgiades, aneicn professeur a l'Ecole theologique de Chalki, aetucllcmcnt a Munich. C'est encore au meme savant que je dois la tran- scription lidelc des extraits cites plus loin, comme aussi les details com- plementaires suivants sur le precieux volume qui fait 1'objet de cette no- tice : Τό βιβλίον άκόμψως μεμβράνη δεδεμένον άνήχεν εις τό έν Μονάχω χολλέγιον τών Ίησουϊτών, ώς ή έν αρχή της πρώτης σελίδος σημείωσις δηλοϊ. Έν τή προμε- τωπίδι τοΟ περιχαλύμματος έσημειώΟη παρ' αρχαίου τινός τάδε · ΙΩΑΝΝΙΚΙΟΣ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΣ Collectanea. Πλην τής έν τή πρώτη χαϊ τί) έσχατη σελίδι συμ- βολικές εικόνος τοΰ τυποθέτου ΰπάρχουσιν οκτώ άλλαι εικόνες έν τώ πρώτω μέρε: τοϋ Βιβλίου αί έξης. 1. ό 'Αδάμ χα'ι ή Εύα πρό τοϋ ξύλου τής γνώσεως, έν τή στιγμή της θρώσεως τοϋ χαρποΰ, τοϋ διαβόλου έν χιμαιρική συνθέσει δφεως χαί άνθρωπου περιειλημ- μένου περί τό δένδρον, χα'ι δίδοντος TfJ Εύα χαρπόν δμοιον άπίω, έν ω ήδη αύτη προσφέρει δμοιον τω 'Αδάμ (f. 12 V0). 2. ό Νώε έν τή χιβωτώ προσβλέπων ε!ς τήν προσερχομένην μετά κλάδου έλαίας περιστεράν (f. 99 V0). 3. ή παρά 'Αβραάμ φιλοξενία τών αγγέλων (f. 126 V0). 4. ή παρά τοϋ ΟεοΟ έγχείρισις τώ Μωϋσή τών πλακών τϊ)ς διαθήκης (f. 153 V0). 5. ό Δαβίδ έν βασιλική περιβολή, παρεμφερής σαρικοφόρω Τούρκω, παίζων βιο- λίον (f. 195 r»). 6. ή γέννησις τοΟ Χρίστου μετά τών μάγων χαί τών ποιμένων (f. 231 V0). 7. ή σταύρωσις τοΟ ΊησοΟ (f. 283 V0). 8. ή εις άδου κάθοδος και ή έξέγερσις τοΟ 'Αδάμ χα'ι της Εύας (f. 298 Γ"). At εΙκόνες αύται έχουσί τι τό διάφορον αναλόγως της εποχής έν ή έγένοντο · δη- λοΟσι δε at πέντε πρώται τάς αρχάς τών βιβλίων τοϋ πρώτου μέρους. Τούτου δέ τό περιεχόμενάν έστι περίληψις της άγιας Γραφής μυθαρίοις ποικίλοις μεμιγμένη, πολ- λών δογματικών συνυφαινομενων ζητημάτων. Παρατείνεται δέ κυρίως ή Ιστορία αΰτη μέχρι τοϋ Ούεσπασιανοϋ έν πληθύϊ τερατωδών ανακριβειών, παρεμβαλλόμενης έν μεν τώ ρπγ' κεφαλαίο) της ιστορίας τών επτά οικουμενικών συνόδων, έν δέ τώ ρπδ' χρονογραφικών τίνων σημειώσεων άπό της οίκήσεως της Βενετίας μέχρι τής εποχής τοϋ συγγραφέως. Τό τελευταΤον τοΰτο κεφάλαιον άνετύπωσεν, ώς γνωστόν, ό i. Cclui de la Bibliollieque nationals d'Atliencs, incomplct du litre el do plusicurs autrcs 11'., est uu excmplaire de l'edition de 156C. 228 BIBLIOGRAPHIE HELLENIQUE. Hopf, iv τοΤς Chroniques greco-IOmaneS, ουχί έν πδσιν άχριβως. Καί οί επόμε- νοι Be 19 λύγοι της αΰτης άπόζουσιν αμάθειας χαί περί τοις μύθου; έντρυφήσεως, χαθώς χαί τδ τελευταΤον μέρος, τδ περί της λειτουργίας. Ή δέ γλώσσα άχομψος, χυδαία, βρίθουσα βαρβαρισμών χαί σολοικισμών. Immediatement apres le titre, nous trouvons, ff. 2 (r° et v°) et 3 (r°), une preface de l'auteur, Joannikios Cartanos, grand protosyncelle de Corfou1; nous ne la reproduisons pas, prefcrant citer le premier chapitre du livre, chapitre qui traite du memo sujet que la preface et contient, en outre, quelques indications interessantes. Du f. 5 (v°) au f. 11 (v°) se trouve la table generale du volume. Le f. 12 est occupe par une gravure (voy. ci-dessus), et les ff. 13 et 14, par le premier chapitre, ou Prologue, que je reproduis avec les fautes d'orthographe, les solecismes et les ba'rbarismes dont il est crible. A notre avis, une telle reproduction fera on ne peut mieux connaitre quel fut le degre d'instruction de ce Gartanos, que ses contemporains considererent comme un heresiarque. ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΚΑΙ ΝΕΑΣ ΔΙΑΘΙΚΗΣ. χεφ. ά. ΠΑΝ ίερώτατοι μητροπολϊται, θεοφιλέστατοι επίσκοποι, ευλαβέστα- τοι Ιερομόναχοι καί μοναχοί, θεοσεβέστατοι Ιερείς, ενδοξότατοι άρχον- τες και άπας ό τοϋ κυρίου μου χριστόνημος λαός μικροίτε και μεγά- λοι άνδρες τε καί γυναίκες, χάρις εϊη ύμΐν καί ειρήνη παρά θεοϋ πατρός καί κυρίου Ίησοΰ χριστού. επειδή εγώ ό ευτελείς καί ανάξιος ίωαννίκιος ιερομόναχος ό καρ- τανος καί μέγας πρώτο σύγγελος κερκύρων, ΰπο των πολλών μου αμαρτιών εΰάλθην εις φιλακην τών βενετιών. οΰ διά τίνα κακόν δπερ εποίησα, άλλα, χαριτι του χριστού διά την ημών εΰσέβειαν καί άλη- θειαν. δι' ην α'ιτίαν, ευρισκόμενος έν αύτη μη έχων τι ποιησαι διά νά διώκω τους λογισμούς, ήβουλήθην ποιησαι έκλογην τά έγκριτα καί άναγγαϊα πάντα της παλαιάς τε καί νέας διαθήκης μετά πολλών ετέ- ρων ιστοριών καί τών βασιλέων τάς πράξεις εις ολίγους λόγους, καί τας έπτα αγίας καί οίκουμενικάς συνάδεις ποϋ έγινεν μιά εκάστη 1. Le litre de celle preiacc est dispose sur trois lignes et ainsi concu: ΙΟΑΝΝΙΚΙΟΣ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΣ II ύ χαρτδνος, χαι μέγας πρωτοσύγγελος χερχΰ || ρων, τοις άναγινώ- σχουσιν, εν χω χαίρειν. SEIZIEME SIECLE. 229 άπ αύταίς και («τα πόσους χρόνους και κατά τίνος, και ε'ις τέλος έκαμα δεκαεννέα λόγους πολλά όφελίμους, και ταΰτα πάντα έσυν- άθροισα υπό πολλών ιστοριών και αποδείξεων, έποίησα το παρών βιβλίον. και άπό γραμματικά και λογικά εΰγαλάτα εις κοινην γλώτταν ώς ήυλέπεται όιά νά έγνωρίζει πάσα μικρός άνθρωπος μέρος άπό την θείαν γραφήν τί λέγει, και τοϋτο δεν το έκαμα διά τους διδασκάλους, άλλα διά τους αμαθείς ώς έμέ. και διά νά καταλά- βουν πάντες οί χειροτέχναι και αμαθείς την θείαν γραφήν τί λέγει, τόσον ναΰται δσον και χειροτέχναι και γυναίκες και παιδία, και πάσα μικρός άνθροπος, μόνον ό'που νά ήξεύρη νά διαβάζει, και επειδή και εγώ αμαθείς ειμί και όλος άμοιρος της θείας γραφής, επικαλέσθηκα το όνομα του κυρίου ημών Ίησοϋ χριστού νά άποστήλει τό πνεύμα του τό άγιον νά φωτησει τόν νουν μου και τον λογισμόν μου ώσπερ έφώ- τησεν τους αγίους αύτοϋ μαθητάς και αποστόλους αλιείς όντας και αμαθείς τό πρώτον ώς αυτόν έμε, έπειτα τους έσόφησεν και ΰπηγαν και έκήρυξαν όλον τόν κόσμον και έκατάβαλαν πάντας τους σοφούς και διδασκάλους, ετζη τόν αυτόν τρόπον και εγώ έπαρακάλεσα, νά μου φωτησει τόν νουν μου νά ημπορέσω νά πεζεύσω την θείαν γραφήν εις κοινην γλώτταν διά νά ήμπορεΐ ώς εΐπον πάσα μικρός άνθρωπος νά την έγροικά και νά λαμβάνει άπαυτην μικρήν όφέλειαν, και επειδή όλως διόλου έγροίκουν τόν λογισμόν μου ότι εναι όλως αμαθείς έπτωούμουν νά βάλω αρχήν, και πάλιν ενθυμήθηκα τοϋ χριστού μου δητόν όπερ λέγει εις τό δέκατον κεφάλαιον τοϋ ματθαίου τοις άποστό- λοις, οπόταν τους άπέστελνεν νά κηρύξουν, όπου τους είπε μη μερι- μνήσητε τί λαλήσητε. δοθήσεται γάρ ύμϊν εν εκείνη τί) άρα τί λαλή- σητε. ού γάρ ύμεϊς έσταί οί λαλοΰντες. άλλα τό πνεΰμα τοϋ πατρός ημών τό λαλοΰν έν ύμϊν. και ήκούγοντας και εγώ τούτον τόν λόγον, έλαβα δύνααιν και έριξα την πασαν μου ελπίδα προς τόν υψιστον πα- τέρα και θεόν, επειδή έργον θέλω νά κάμω εΰάρεστον θεώ και άνθρώ- ποις. και πάλιν έπαρακάλεσα αυτόν τόν πατέρα ότι ει μεν εναι διά ψυχικήν ώφέλειαν τών χριστιανών, ετζη νά μου δώσει τόσιν χάριν ότι νά τό τελειώσω, ει δε μοί γε νά μη δέν τελειοθεϊ. διότι έκτος την 230 BIBLIOGRAPHIE HELLENIQUE. δύναμιν του 6εοϋ και την χάριν αΰτοϋ τίποτες δεν γίνεται ώς καθώς τά μαρτυρεί δ άγιος Ιωάννης 6 δαμασκηνός εις το δεύτερον άντίφωνον τοϋ βαρύ ήχου άπου λέγει, εάν μη κύριος οικοδόμηση οίκον τον της ψυχής μάτην κοπειώμεν. πλην γαρ αΰτοϋ, οΰ πράζεις, ού λόγος τελεί- ται, και 6 προφήτης δαδ εις τους εκατόν είκοσι έ'ζι ψαλμούς αΰτοϋ λέγει, εάν μη κύριος οικοδόμηση οϊκον, εις μάτην έκοπίασαν οί ο'ικο- δομοΰντες τά λοιπόν και εγώ ένθημώντας αυτούς τους λόγους άρχησα μετ'αυτόν τον λογισμόν και είπα, ει μεν εναι τοϋ θεοϋ θέλω τό τε- λειώσει, ε'ι δέ μήτε θέλει λίπη. και ει μέν εναι έργον τέλειον διά τόν κόσμον ό θεός θέλει τό τελειώσει και δχει εγώ. διότι δλα τα δωρή- ματα τά τέλεια εΐνα[ι] άπό τόν θεόν, ώσπερ λέγει ό άγιος Ιωάννης ό χρυσόστομος εις την εΰχήν την όπίσθαμβον της λειτουργίας αΰτοϋ. παν δώρημα τέλειον άνωθεν έστι καταβαίνων εκ σοΰ τοϋ πατρός των φώτων, και τινάς δεν δύνατε νά κάμει τίποτες εάν ό θεός δεν θέλει, διότι αυτός ατός του τό είπεν ό χριστός τοις άποστόλοις αΰτοϋ, δπου εναι γραμμένον ε'ις δεκαπέντε κεφάλαια τοϋ κατά Ιωάννου και είπεν, διότι χωρίς έμέν δεν δύνατε νά κάμει ουδέ τίποτες. τό λοιπόν επειδή δλα είναι άπό τοϋ θεοϋ και διχώς τό θέλημα αΰτοϋ τίποτες δεν γίνεται, ετζη και εγώ άρχομαι με την δύναμιν αΰτοϋ και παρακαλώ την βασιλείαν του δτι ε'ι μέν εναι ώς είπα δι' ώφέ- λείαν και ψυχικήν σωτηρίαν, νά τελειωθεί τοΰτο τό βιβλίον, ε'ι δέ μη νά κάμει ή χάρις τοϋ κυρίου ώς θέλει, και πρώτο μέν θέλω νά απο- δείξω πώς ή άγίατριάς εναι τρισιπόστατος, άλλα εναι ένας και μόνος θεός. και δχει τρεις θεοί. άλλα μόνον ε'ις χαρακτήρας, ήγουν, πατήρ, υίός και πνεΰμα άγιον. πλην και οί τρεις ένας θεός. Au f. 541 r° commencent les discours (ou sermons) par le litre suivant: ΕΝΤΑΓΘΑ ΑΡΧΟΝΤΑΙ ΛΟγοι πολλά όφέλημοι xal άναγγαΓοι προς πάσα χρις-ιανόν, οί οποίοι είναι δεχαεννέα. xai ή άχροοχΰς αυτών, !ναι τό δνομά μου, ίωαννίχιος, ό χαρτδνος. είναι γοΟν διάφοροι, ήγουν. Suit la table des sermons. Et au f. 595 r° : Εδώ άρχομαι νά σας έζεχαΟαρίσω τι ίρχεται νά είπή χαί οπό- ταν βέλη 6 Ιερεύς, νά άρζη τήν άχολουθείαν, ύπάγη χαί σημαίνει ομπρός τό σήμαν- δρον. χαί τι δηλοΤ. τά Ιερά, χαί ή ιερουργία. Au f. 591 ν°, nous trouvons un detail qu'il importc de relever : Και τοοτα SEIZIEME SIECLE. 231 όπερ έχαμα χαί είπα τής υμετέρας αγάπης, δέν τά Ιχαμα Sea χαύχησιν ή έπαινον, μάρτυς μου εστίν 6 θεός · άλλ* έστοντας να εύρίσχωμαι εις τήν φυλακήν, οπού με Ιβαλεν ό 'Αρσένιος, ό μητροπολίτης τής Μονεμβασίας, δια νά τοΟ ειπώ Εναν λόγον χαί μόνον, μή Ιχων τί ποιήσαι, έκαθεζόμην καί έγραφα τοΟτα διά νά άπερνάγη ό λογισμός μου, etc. Et f. 592 ν° : Και αν χαί έσφαλα εις πολλά, συγχωρήσατε μοι, ότι ήμουν είς φυλακήν χαί άπό τό πλήθος των πολλών ανθρώπων είχα μεγάλην σύγχυσιν ', Comme on vient de le lire, Joannikios Cartanos declare que l'unique cause de son emprisonnement a Venise fut un mot blessant (probablement celui d'apostat) qu'il avait lance a Arsene Apostolios, archeveque de Mo- ncmbasie; auparavant deja, il a affirme qu'il ne fut pas incarcere comme coupable d'un delit, mais a cause de sa piete et dc son amour pour la verite. Si Ton considere, d'une part, le caracterc violent dudit Arsene et 1'influence dont iljouissait a Venise; si, d'autre part, Ton reflechit que, dans l'hypothese ou «le grand protosyncelle de Corfou » aurait commis une faute, cette faute devait etre parfaitement connue de la nombreuse colonic grecque de Venise, que, par consequent, toute tentative de dissimulation a cet egard eut ete vaine, il semble difficile de ne pas croire Cartanos sur parole, lorsqu'il protestc de son innocence. Le seul temoignage qu'on puisse lui opposer est celui d'un contempc- rain, Pachome Roussanos, de Zante, pretre regulier. Celui-ci rapporte, en effet, que Cartanos fut jete en.prison a la suite d'actes honteux qu'il avait commis a Aquilee, oil il se trouvait pour une affaire commerciale. Nous laissons la parole a ce testis unus, qui pourrait bien avoir ete un ennemi personnel de Cartanos. Έν τοΤς χαθ' ήμας χρόνοις άνεφάνη χαί ή τών Καρτανιτών πολυχέφαλος αίρεσις. Καρτανος γάρ τις ΚερχυραΤος, τό σχήμα μοναχός, τήν άξίαν δήθεν Ιερεύς, δι' έμπο- ρίαν είς Άχυληίαν στελλόμενος, χάντεΟθεν είς αίσχρουργίας έμπεσών, ένεβλήθη είς φυλαχήν. Χρόνον δέ συχνόν έν αυτή διαμείνας, χαί μή Ιχων ίτι χαί δράσειεν είς άπαλλαγήν, άποχρύφοις τισί βιβλίοις έντυχών, οΐς έχρωντό ποτέ, χατά τόν άγιον Έπιφάνιον, ϊεβηριανοί χαί Αΰδιανοί, άλλα χαί τοίς παιδιχοΓς & ΜανιχαΓοι συνέ- ταξαν, ίνα τό χατά φαντασίαν είναι τήν τοΟ Κυρίου σάρχωσιν άποφήνωσι, χαί έτέ- ροις πλείστοι; λογιδρίοις, ήδη έξιτήλοις γενόμενοι; διά τής τών πατέρων διδασχαλίας, ε'ξ έαυτοΟ τε πλεϊστα, άπερ τό πονηρόν πνεΟμα έδίδαξεν, έξευρών, συνέταξε βίβλον τινά χαινήν, χαί τήν φράσιν βάρβαρον χαί ασυνήθη χαί τά πολλά ασαφή, ει χαί αυτός ταύτην διά σαφήνειαν, ώς φρυάττεται, οδτως έπετήδευσε, πλην ίτι τοίς άπαι- δεύτοις, απλουστέρα τε αδτη μάλλον χαί είς βόθυνον χατάγειν χαιριωτάτη, ώς μή είδόσι τάς θείας γραφάς, χάντεΟθεν άπασαν αυτών τήν Ιφεσιν έν αυτή έχδιδοΟσιν. Οδτω τε αυτήν χατασχευάσας χαί διά τής χαλκογραφίας μυριοπλασιάσας σχεδόν τοΓς I. Pour cos deux deruieres citations j'ai retabli I'orthograplie. 332 BIBLIOGRAPHIE HELLENIOUE. πλείστοις ίλεθρον αΰτίματον ένέσπειρεν, 5σοις τε iv νήσοις χαϊ όσοις έν ήπείρω τί) ίλλάδι χρωμένοις φωνί|· ήτις χαί μέχρις ημών έφθασε μία μεν πρώτον, όθεν χαί διε- νοήβημεν έπιστεϊλαι τώ iv ?) επαρχία διΐ)γεν 6 Καρτανος ipxtepeT, fv1 ώς λυμεώνα παραφυλάττηται. Έπεί δέ χαί δευτέρα χαί τρίτη ένετύχομεν τοΟ αύτοΟ τύπου, χαί τοΟ αύτοΟ βορβορου, χαί τοΟ πυρ&ς αξία, φυλαττομένη παρά τών παρ' αύτί)ς έαλω- χότων ώς τι χειμήλιον, μάλλον δε σηπεδύνα χαί άφανισμον τ5)ς εαυτών ψυχής, συν- τόμως ταύτην διελθόντες, χαί γνίντες δσην Ιναποχειμένην |χ« τήν βλάβην, ούχ άνεσχόμεβα, δσον τό χατ' ίμι, μή άρίδηλον ΟεΤναι. Δίο χαί έχ τ5|σδε τί,ς βίβλου τάς μυσαρωτάτας αιρέσεις, χαί δσα ψενιδίΐ χατά τε τής θείας γραφής χαί των ταύτης ύποφητών έν τοΤς έπινοηΟεΐσιν αύτω χεφαλαίοις έγραψεν, ώδε ώς έν χεφαλαίω έβέ- μεΟα έχφεύγοντες τό αύτοΟ πολυλόγον χαί βάρβαρον, χαί άνατρέποντες αυτά διά μετρίων άντιρρητιχών αποδείξεων, χαί τοΟτο δια τους πάντη άπειρους τών έχχλη- σιαστιχών δογμάτων1. Nous ne reproduirons pas lc Syllabus des erreurs de Cartanos dresscpar les soins de Pachome Roussanos. On se boraera a mentionner quelques- unes des opinions pretendues subsersives que renferme le livre incrimine, pour permettre au lecteur de juger combien etait peu rcdoutable pour l'Eglise orthodoxe cet ignorant dont on cssayait de faire un heresiarque. 1° « Cartanos enseignait que Dieu, apres avoir precipite les anges re- « belles dans l'abime, fit pleuvoirsur eux pendant neuf jours et neuf nuits, « pour les punir de leur audacieuse tentative; c'est a quoi l'Ecriture fait « allusion quand elle dit que Dieu separa la lumiere des tenebres*. » 2° » II affirmait que, selon les uns, Adam avait ete cree dans le ciel; • selon d'autres, en Egypte, dans la plaine de Danias, et de la transporte « dans les Indes, oil se trouve le paradis terrestres. » 5° «II disait que, dc mime que, pour tromper nos premiers parents,
