το καθ' ελένην και Αλέξανδρον.

  1. (01) BIBLIOGRAPHIE HELLENIQUE XV-XVI TOME PREMIER
  2. 26. Δημητρίου Μόσχου τοϋ λάκωνος, το καθ' έλένην και Άλέξανδρον. Demethii Moschi Laconis hoc ad Helena & Alexandria. Pontico Virunio interpreteV Rhegii Lingoburdise psb Dionysius* Impressit. Petit in-4° sans frontispice et sans date. Le titre grec ci-dessus se trouve en tete du texte (f. 3 r°), le titre latin en tete de la traduction (f. 13 r°), et la souscription au recto du dernier f. Cette precieuse plaquette se compose de 22 IT. non chiffres, divises en trois cahiers, dont le premier, de 8 ff., n'est pas signe; le deuxiemc., de 6 ff., porte une signature qui ressemble plus a un 3 qu'a un 2; enfin, le troisieme et dernier cahier est de 8 ff. et signe III. 25 lignes a la page pleine. Le volume commence par l'epitre dedica- toire a Louis XII, reproduite plus loin et qui occupe les ff. 1 et 2; le texte grec, comprenant seulement 461 vers hexametres, remplit les ff. 3-12 (sauf le verso du 12e, qui est blanc), et la version latine les ff. 13-22 (sauf le verso du 22e, qui est blanc). Cette edition est devenue tellement rare qu'on en cite a peine cinq ou six exemplaires complets, dont quatre sont en An- gleterre. L'exemplaire de notre Bibliotheque nationale, dont je me suis •servi pour rediger la presente notice, est en tres bon etat; la meme biblio- theque en possede un autre, incomplet de l'opitre didicatoire et de la tra- duction. La question de savoir s'il existait deux editions de ce poeme, l'une comprenant le texte seul, l'autre le texte suivi d'une traduction, a long- temps exercn la sagacite des savants. Leur hesitation sur ce point provenait tant de la fausse interpolation d'une phrase de la preface (torcularibus nostrh grace imprimere volui seorsum et seorsum ad verbum latine in- 1. Sur Lodovico Pontico Virunio, le P. Domenico-Haria Federici a public, dans ses Me- morie Trevigiane sulla lipografia del secolo XV (pp. 155-181), une notice etcndue et fort curieusc, oii se trouve un catalogue de 22 ouvrages, tant en prose qu'en vers, im- primes ou inedits de ce savant TreVisien. 2. Denys de Bertocho avait deja imprime a Reggio, en 1497, un choix de fables eso- piques (gr.-lat.) qui parait etre une reproduction de la troisieme parlie de l'edition parue a Milan, vers 1480. Quatre ans plus tard, on imprimait, dans la mime villc de Reggio, les Erolemata de Guarini de Verone (qui ne sont qu'un abrege de ccux de Cbrysoloras), dans la souscription dcsquels nous rctrouvons Pontico Virunio et Denys de Bertocho : Rhegii Lingobardim impensis nobilis Simonis Bombajsii: et socibrum Ponlici Virunii, et presbytheri Dionysii Dertocki: Benediclus Manzius Carpentis impressit, 1501. X julii. En 1485, 1490 ct 1492, Denys de Bertocho cxercait son metier d'impnmcur a Venisc (Voy. Quaritch, General Catalogue, Londrcs, 1874, page 1422). 68 BIBLIOGRAPHIE HELLEN1QUE. terpretari) que de ce qu'ils n'avaient pas eu le livre entre les mains; car l'examen du deuxieme cahier leur aurait prouvo d'Une facon poremptoire ¦que texte et traduction avaient bien έίέ imprimes ensemble, attendu que ce deuxieme cahier, qui est de 6 ff., contient, dans les 4 premiers, la fin du texte et, dans les l2 derniers, la fin de la traduction. Conclusion : les exemplaires qui ne donnent que le texte sont incomplete. Bibliotheque nationale de Paris, Υ ηοη porto, Roserve. J'ai cru devoir attribuer a l'impression de ce poeme la date de 1499, comme 6tant celle de la conquete du Milanais par Louis XII, auquel le livre est dodie par Pontico Virunio, qui donne a ce prince le surnom significatif d'ltaliota, et le supplie d'accorder son affection a l'ltalie, mere des lettres, et sa bienveillante protection aux poetes qui celobreront ses victoircs. Ι/έ- pitre dodicatoire est ecrite dans un style bizarre, peu correct et parfois obs- cur. On y remarquera le culte passionno de Pontico Virunio pour Ηέΐέηβ1. MAJESTAT1 REGIS GALLIARUM VIRUNItTS FELICITATEM. Helenae rebus et apud Graecos et apud Latinos, etiam, ut inquit Dion, trans Indos, nihil majus invenitur, nihil unquam mirabi- lius fuit, Lodovige Galliaruh christiamssimk rex rkgum, Italiota, sive de nativitate, pulchritudine et rerum praeclare gestarum glo- ria. Earn enim primo Jupiter, mundi pater, produxit alta mente providentiae, cum statuisset, in fatorum concilio, filiam facere, quae, pulchritudine, splendore et gratia non modo omnium saeculorum, sed deorum quoque excellentiam omnium superaret et quasi spe- culum esset universi, ut tandem ob ejus faciem Asia et Europa sanguinem fundere tanto tempore, tot laboribus, tanto apparatu, tam constanter non dubitarit, ita ut et in Africa, Asia et Europa rapta, et in Asia, Africa et Europa restituta. Sic Jupiter manda- 1. Une edition de ce poeme, non moins rare aujourd'hui que celle de Reggio, parut a Alcala, en 1519, par les soins de Fernan Nunez de Guzman, que ses contemporains appelaientle Commandeur grec et qui fut l'introducteur des etudes grecques en Eepagne. Cette edition est accompagnee d'une traduction latine litterale et interlineaire. En void le litre et la souscription donnes par Ch. Graux (Euai sur lesOrigines du fond» grec de I'Escurial, p. 10), d'apres l'eiemplaire de Notre-Dame-du-Pilar, de Saragosse : Demetrii Moschi Laconii quas circa Helenam et Alexandrum. — Compluti imprestum per egre- gium virum Arnoldum Guilliermum de Brocario, anno 1519. Elle est precede d'une epltre dedicatoire de Fredenandut Pincianus Antonio Nebrissensi. En 1823, Immanuel Rekker, croyant ce poeme inedit, en donna une edition d'apres un ms. de Rome (e cod. bill. Angelica, Homo:). Enfin, Anast. Georgiades Leukias le publia de nouvcau, a Vicnne (Autriche), en 1833, avec notes et introduction. QU1NZ1EME SIECLE. 69 vil ulejuspulcliritudoessct manifesto et in toto niundu vidcrctur. A Gratiis, ejus ancillis, Hclcnam Venus fecit cducari, quae, cum grandiuscula excrcvisset ct pestilentia invadente Lacedaemona, respondit Deus ab oraculo cessaturain esse, si virginem nobilem, secundum consuctudincm·, immolarcnt. Helena autem sortc ducta et ornata, advolans aquila gladium cripuit e manibus sacerdotis, et cum deferens unguibus ad prata quacdam ante juvencam depo- suit; undo abstinucrunt a virginis caedc, ut vera cssent quaecun- quc postcritas loqucretur de ipsa. Nee vcro a Paride rapta, sed spontc sccuta est, qui crat ex suo sanguine, I'arin, ut IViamum vencrandum affinem caeterosque paterno et matcrno sanguine devinctos visitarct, crcdens maritum bac gloria esse contentum, confidens ut ilia quae filia Joviscsset. Sed quid majus, cum inter tot bcroas ct scmideos dii et deae coslos reliquerunt ut ante faciein ipsius dimicarent, Deus Deo fulgenti- bus armis, Venus saucia, Mars ventre transfossus; tot diuturni laborcs, atque ob Helciuc oculos pulcberrimos cruentum fuerit belluin dcorum, tot duces ct scniidei intcrempti, et ita ccelum et terra concussa, ut ex tribunal! prosiluerit Adonacus, impcrator gloriosae gentis mortuoruni, et cxclainavcrit ne communis ficrct lux supcris inferisque palefacta. Quis tantus fragor, quae tanta concussio mundi? Et Venus, tanquain ejus ancilla, scamnum sc- dendi illud bcatum lotions posucrit, facicm ipsius adorans et illud pectus desideratum. Dcinum cum nihil majus Dii admira- rentur, mittitur Apollo a Jove et consistorio Dcorum ut in coelum pro ornament» gloriosissim» proprio curru duceret ct divino apparatu dcificarct, quae eadem ])ompa Castorem ct Pollucem fra- trcs stcllis vivos intulit, qui, in tempestatibus maris, nautis pic succurrunt ct visibilitcr apparent. Ita mortalcs templa in terris Helense magna merit» condiderc et simulacra pretiosa, utostendit Pausanias de Graecia, instaurata, ct alii Graeci quamplures. Et in coelum Helenas sidus adbuc vidctur, ut in Commentariis Sphaerae Ιο. Sacroboscbensis1, quae crat inculcata, scripsimus, et aliis 1. La Sp/tcera mundi dc Jean dc Sacroboscu cut un grand nombre d'editions a la fin du quinziemc sicclc, soil scparemeut, soil avcc des traites du mime genre, line des mcillcurcs est celle de Vcnise, 1478, in-4", avcc la Theoria Planelarum de Gerard de Cremonc. 70 BIBLIOGRAPHIE HELLENIQUE. libris de oraculo domestico. Unum non novum si Stesichoro, He- siodi filio, earn vituperarc conanti, oculos eripuerit, facta vero palinodia dca mitis nomine ct effcctu, quamvis alii, ut scribit Ammonius, dictam velint οκο τιΰ ελίυς, .i. a palude, in quam fue- rit aTyndaro projecta, vcl a trahcndo totum mundum ad ejus pulchritudinem, cunctas nationes, cunctos dcos, cuncta saecula in sempiternum claros restitucrit et rrrcliorcs, ct Homero qualis viverct totiens apparucrit ambrosiac carmina ct locum suffun- dens odore, promittens ci gratiam longe supra cunctos poe- tas infinitum. Profecto tanlam pulchritudinem rem non huma- nam sed divinam quamdam omnino fnissc existimo, ut inquit Plato, in inclyto illo dialogo quern facit de pulchritudine, quae, ab immortalibus descendens, deos potuerit allicere facillime, quum nihil est quod moveat ct deos quam laus ct longe ante om- nia pulchritudo; ant quod ccrtissimum hahco, si Urania contcm- nenda non est, hcata tunc ilia aetas ex quadam dulcis venustatis pcriodo ccelorum cnituit sempilerna, rrani quot fucrunt puellae rcsplcndentcs circa ilia tempora, quae sidcra radiis supcrarunt hicria, polydora, et iimunrerahiles qu;e nymphis et inter ncrci- das receptee vcl inter dcas ccelo ingenti gloria sullatae. Etiarh Hcbraei alterius Helena; indigcuac sepulturam visant in civitate Solymis, formac qua femina nasci nulla potest. Quarc mirandum non est si lot scripforcs fucrunt de Helena, et ante Homcrum Sya- grus ct Corinnus Ilicusqui Iliada scripscrunt; ct post ejus aetatem [socratcs, Tryphiodorus, Quintus Calaber, Euripides, Zonaras, his- toricus admirandus, qui to't tantaquc dixcrunt; ct dc Iaudibus Hclenae Anaximenes, Gorgias Lcontinus, ct innumcrabiles Graeci, et Suidas XII compositores illustrcs dicunt Athenienscs nunquam ivisse contra Priamum regem, quasi inferant Graccos nunquam navigassc contra Trojanos, ut non solum postea ignorctur histo- ria trojana, sed, quod pejus est, nomina virorum, ut in libris de corruptis nominibus ct obscuris locis auctorum multa congessi- mus quos propedicm sumus inrpressuri. Hector enim defensor, Paris a transcundo, Priamus redemptus, Hecuba longe damans propter infelicilatcs extrcmas, licet alii quod procul venerit ad virum, undc et Priamus Phrygiam obtinuerit, quae tamen a!) Apolline extra Trojam in Lyciam deportata, ut salvaretur. Haecuti- QUINZIEME SIEf'.LE. 71 que ct alia nomina graeca esse quis est qui ncsciat? Cum tamen Trojani barbare loqucrcntur et graecc non intclligcrcnt, immo necPhrygii Trojanos, neque jEneas diccbatur, .i. dolorosus, quum Venus mortalcm genuissct, neque sic Anlenor, qui forsan nun- quam nati, riedum in Ilaliam advcntasse, scd de Helena nova innumerabilia ct latinis incognita abrumpcns tantarum rerum seric obruor, ut tandem fincm non invcniam. Prae caetcris scriptoribus mibi mirabilis visas est Demetrius Moschus, Laconicus, vcl rerum novitate ct flore diccndi, vcl beroici carminis majestatc, qui in cadcm eivilalc natus est qua Helena, (Sparta .s. qua; dcstrucla corrupte nunc dicitur Misistra, nondum sepulta). Eum igitur dc rapfu Helena;, pro utilitatc linguae latinae torcularibus nostris graecc imprimcre volui scotsuih, ct seorsum ad vcrbum latine intcrpretari. Non recusavi laborem vcl potius obscquium, ego qui tot rebus distractus ct quasi oppressus ango- ribus, ut quilibet per so posset studere ct disccrc facillimc. Parvum est opus ct pcrindc brcvitato rege dignum et venustate litterarum, scd materia Inula quanta inter mortales prosit excogi- tari. Non ergo alteri dedicari polorat ncc debuit nisi Cclsiludini tuae, Rex regum gloriosissinie, qui Asiam ct Africam tcrrcs, con- cutis ct jamjam domains triuinpbans, Europain vcro pacificas, componis ct bcabis, ut loti inundo aelateiu aurcam largiaris. He- lenam ara, qua ex corde noiacii tuum adoro minimus scriptor, Triuicia; domus clions, tanquain rosam Veneris odoratissimam offcro ct dedico, duni alia doproinantur; sui)plicoquc, ante divi- nam tuam cloincnliam, ut Italiam matrem studiorum, matrem litterarum el lauduni luarum sludiosissimam, amorc complectaris, ut poctas denique et viros doctos diligas et scrcnis cos oculis in- tucarc, qui triumpbos ct victorias luas usque ad sidcra cclcbra- bunt. Nihil enim felicilati lua; deest, si consideras diligenter, quae jam Alexandrum ct Caesarcni gloria supcravit, nisi ut tan- quam Dcus in tcrris colaris diviuus ct immorlalis, simillimus Deo. .22 MAI 1500.
  3. Δημητρίου Μόσχου τοϋ λάκωνος